وِلَایت و مشتقات آن به معنای سرپرستی از واژه‌های پر استعمال قرآن کریم‌اند که به معنای مالکیت تدبیر و صاحب اختیار مورد استفاده قرار گرفته‌اند. ولایت گاهی فعل خداست که عین توحید است و یکی از اسماء و صفات خداوند است. این نوع ولایت که ولایت تکوینی و رابطه علی و معلولی بین خالق و مخلوق است منحصر در خدا است. ولایت خداوند ذاتی است، بنابراین ولایت برخی از پیامبران و ائمه معصومین ظهور و تجلی ولایت خدا است. ولایت گاهی نیز ولایت بر تشریع؛ قراردادی و اعتباری است و به معنای قانون‌گذاری در جهان خلقت است، این ولایت نیز متعلق به خداوند است.
ولایت گاهی فعل انسان است که در این حالت ولایت از سنخ ولایت تشریعی است. این نوع ولایت در فقه مورد بررسی قرار می‌گیرد و شامل ولایت بر محجوران و ولایت بر نخبگان جامعه یا ولایت فقیه می‌شود.
متکلمین شیعه معتقدند همه پیامبران ولی نبودند و طبق آیات قرآن فقط برخی از پیامبران نظیر حضرت رسول اکرم و حضرت ابراهیم به این مقام رسیدند. همچنین معتقدند که معرفی ولی بر اساس قاعده لطف بر خدا واجب است. برای تحقق این قاعده لازم است که ولی معصوم باشد و توسط معصوم دیگری همچون پیامبر معرفی شده باشد.
با وجود اینکه ولایت در عرفان جنبه باطنی دین و گنجی مخفی است، به عقیده برخی هر سالکی با پیمودن مراحل سلوک می‌تواند به آن دست‌یابد. ولایت مقام قرب است که به عقیده برخی دیگر مخصوص پیامبر اسلام و ائمه معصومین است.
